„María Moliner z miłością zmieniła język hiszpański”: Andrés Neuman o swojej najnowszej książce

„Jakich słów powinienem użyć, aby opowiedzieć powieść o kobiecie, która znała je wszystkie?” – pyta argentyński pisarz Andrés Neuman, odnosząc się do swojej najnowszej książki poświęconej Marii Moliner (1900-1981), autorce słownika, który „zmienił język hiszpański, łącząc uczucie i intelekt” z „migranckim uchem”, zdolnym usłyszeć nawet echa Ameryki Łacińskiej.

Z „zastraszaniem i podziwem” dla 80 000 słów zawartych w „Słowniku użycia języka hiszpańskiego” filolog badał 81 lat pracy Hiszpanki nad napisaniem „Until She Begins to Shine”, dzieła, które „dało ciało i krew” „poecie języka”, która byłaby pierwszą kobietą w Królewskiej Akademii Hiszpańskiej (RAE), gdyby nie została odrzucona w 1972 r.

Laureat Nagrody Alfaguara (2009) wiedział, że zagłębianie się w genialny umysł, który w czasach dyktatury Franco na nowo zdefiniował słownictwo słowami takimi jak „matka” – wcześniej rozumiane przez RAE jako „kobieta, która urodziła” lub „kobieta, która ma lub urodziła dzieci” – było zadaniem bardziej intymnym niż intelektualnym.

Aby tego dokonać, wymyśliła „sztuczkę”, która przewijała się w najczulszych wspomnieniach historyczki, na przykład tych z dzieciństwa, kiedy ojciec porzucił ją, by wyemigrować do Buenos Aires, lub tych z życia dorosłego, kiedy reformowała hiszpański system biblioteczny, a jednocześnie pięciokrotnie rodziła i musiała zmierzyć się ze śmiercią swojej pierwszej córki, Marii.

„Udawałam babcię, bo chciałam uciec od formalności lat nauki. Udawanie, że mogłabym być jej wnukiem, zbliżyło ją do mnie jako postać z prawdziwego życia, z jej wątpliwościami, sprzecznościami i konfliktami” – wyznaje, dodając, że jej powieść jest również dedykowana babciom, „częstym czytelnikom” słowników.

Z uśmiechem, który zamyka oczy, Neuman analizuje migracyjną kartografię Moliner, która do Ameryki Łacińskiej dotarła za pośrednictwem listów, jakie ojciec wysyłał jej z Argentyny, lub tych, które Luis Buñuel wysyłał jej z Meksyku jako kochanek, ale także za pośrednictwem jej siostry, Matilde, jednej z pierwszych kobiet, które napisały rozprawę doktorską w Hiszpanii, w której właśnie badały procesy niepodległościowe w regionie.

W Hiszpanii, jak wyjaśnia, leksykografka była „migrantką wewnętrzną”, która została wysiedlona z powodu zagrożeń i trudności ekonomicznych wojny domowej oraz dyktatury. Jej miejscem urodzenia jest Aragonia, ale jej „migranckie ucho” słyszało hiszpański z Kastylii i León, Andaluzji, Madrytu, a nawet kataloński, którym posługiwał się jej mąż, Fernando Ramón.

Autor twierdzi, że to ucho, zdolne do podsumowania tak wielu głosów na prawie 3000 stronach, jest bardziej aktualne niż kiedykolwiek, a ironią jest to, że jest ono „zagrożone wyginięciem, ponieważ nie zostało zdigitalizowane”. Twierdzi nawet, że napisał ten tekst, aby ożywić swój „przykład leksykograficzny” w tym stuleciu, w którym język jest tak „zdegradowany i zniekształcony”.

„Obecnie toczy się spór o znaczenie niektórych słów, takich jak „wolność”” – wyjaśnia. Dlatego „Moliner jest tak potrzebna”, ponieważ to ona „chciała precyzyjnie, sprawiedliwie i hojnie posługiwać się słowami, zaczynając od definicji matki czy miłości (...). Potrafi przypomnieć społeczności posługującej się językiem nie tylko o jego języku, ale także o tym, co znaczy go odczuwać” – twierdzi.

Na razie wysiłki Neuman, by za pośrednictwem pisarstwa opowiedzieć o dokonaniach prawdopodobnie najbardziej wykształconej kobiety w języku hiszpańskim, dotarły do drzwi ostatniego domu bibliotekarki – przy ulicy Don Kichota w Madrycie – gdzie wnuczki Maríi Moliner z entuzjazmem układają stosy tekstu oddającego hołd wyjątkowemu geniuszowi ich babci.

„Doña María należy do wszystkich (...), ale miała 13 wnucząt i pewnego dnia dwoje z nich przyszło na prezentację 'Until It Begins to Shine', jedną z najbardziej wzruszających i przerażających rzeczy, jakie kiedykolwiek mi się przydarzyły” – wyznaje z ulgą, ponieważ babcia, którą sobie wyobrażała, i ta, która żyje w sercach rodziny Moliner, są równie „urocze”.